1881 թ. Րաֆֆին Թիֆլիսից ճամփորդության է ելնում և հետագայում իր նոթերը տպագրում «Երկու ամիս Աղուանից եւ Սիւնեաց աշխարհներում» վերնագրով: Այդտեղ շարադրում է այսպիսի մի հին պատմություն:
1911 թվականը կորստաբեր եղավ թիֆլիսահայոց համար. վախճանվեցին մի շարք նշանավոր մարդիկ, և նրանցից առաջինը Պետրոս Սիմեոնյանն էր, որ մահկանացուն կնքեց 81 տարեկանում:
Պատմագրության մեջ խիստ թանկ ու գնահատելի են ուղեգրությունները: Դրանք ականատեսի անաչառ վկայություններ են, որոնց ինչ-ինչ եզրահանգումների հետ թեպետ կարելի է չհամաձայնել, բայց որոնց փաստական հավաստիությունը կասկածից վեր է:
XX դարասկզբին լայն թափ առավ հայկական կուսակցությունների և առհասարակ հայ հեղափոխականների նկատմամբ ցարական իշխանության հալածանքը: Մասնավորապես, 1909 թ. հարուցվեց, այսպես կոչված, «դաշնակցականների գործը»:
Հունգարիայի ոստիկանությունը ենթադրաբար Վանի թագավորության՝ Ուրարտուի բարձրաստիճան զինվորականի դամբարանից դուրս բերված բրոնզե սաղավարտ, զանգեր և այլ հնություններ է հայտնաբերել դեպի Լիտվա ուղևորվող բեռնատարում:
Հայոց ցեղասպանության ժամանակ օսմանյան կառավարությունն իրականացրել է հայ կանանց ու երեխաների մի մասին թրքացնելու և իսլամացնելու քաղաքականություն, որը ևս պետք է դիտարկել Ցեղասպանության համատեքստում և համարել Մեծ եղեռնի կառուցվածքային տարրերից մեկը, քանի որ բռնի իսլամացված հայ կանայք և երեխաները փրկվել են զուտ ֆիզիկապես, իսկ որպես էթնոս` ոչնչացվել:
Հրապարակվել են փաստաթղթեր, որ Իսպանիայի թագավոր Ալֆոնսո 13-րդը փորձել էր փրկել 1915 թ. ապրիլի 24-ին ձերբակալված հայ մտավորականներին։ Akunq.net-ը հրապարակել է 1916-ի մայիսին Օսմանյան կայսրությունում Իսպանիայի ներկայացուցչի պաշտոնական նամակը` ուղղված Թուրքիայի արտգործնախարար Հալիլ Մենթեշեին:
Ի՞նչ է ուզում անել Թուրքիան պանթուրքիստական խելացնոր գաղափարն իրագործելու համար։
Դեռևս նախկին ԱԳ նախարար Ահմեդ Դավութօղլուն տվել է Թուրքիայի ռազմավարական խորության գաղափարը, որով մերձավոր տարածաշրջանային գոտին ներառում էր Հարավային Կովկասը, Բալկանները, Մերձավոր Արևելքը, և Միջերկրածովյան-Էգեյան գոտին...